Para ve Bütçe

Benjamin Graham, Morgan Housel, Howard Marks gibi yatırım ve finans duayenlerinin kitaplarını oku. Yüzlerce liralık bir finansal danışmanlık seansında alamayacağın bilgileri, bir kitap fiyatına edinebilirsin.

Finansal durumunla ilgili kimseye yalan söyleme, özellikle de kendine. Rakamlar ne kadar kötü olursa olsun, onlarla yüzleş. Sorunu kabul etmek, çözümün ‘sidir.

Her gün, parayla ilgili veya değil, sahip olduğun ve minnettar olduğun 3 şeyi yaz. Bu pratik, zihniyetini “eksiklikten” “bolluğa” kaydırır ve sürekli daha fazlasını isteme arzusunu yatıştırarak finansal tatminini artırır.

Finans konusunda birkaç şey öğrendikten sonra her şeyi bildiğini sanma tuzağına düşme. Bu, en tehlikeli aşamadır. Ne kadar çok öğrenirsen, aslında ne kadar az bildiğini anlarsın. Her zaman mütevazı kal ve öğrenmeye devam et.

5.000 TL’ye yeni bir telefon aldığında, aslında sadece 5.000 TL harcamış olmazsın. Aynı zamanda o 5.000 TL’yi yatırıma yönlendirip 10 yıl sonra elde edebileceğin 20.000 TL’den de vazgeçmiş olursun. Bu, yaptığın harcamanın “fırsat maliyetidir”.

Okuduğun finansal makaleleri, beğendiğin yatırım fikirlerini, hedeflerini unutmamak için Notion, Evernote gibi bir not alma uygulaması kullan. Aklında tutmaya çalışmak yerine, her şeyi bu “ikinci beynine” kaydet. Bu, zihnini boşaltır ve daha iyi düşünmeni sağlar.

Aynı anda 5 farklı pasif gelir kaynağı yaratmaya çalışma. Önce bir tanesine odaklan (örneğin temettü hisseleri). O kaynak sana ayda 100 TL kazandırmaya başladığında, ikincisine (örneğin bir e-kitap yazmak) odaklan. Her basamağı sağlam inşa ederek ilerle.

Herkes bir hisse senedine veya kripto paraya akın ettiğinde, bu genellikle zirvenin yakın olduğunun işaretidir. Ünlü yatırımcı Warren Buffett’ın dediği gibi: “Herkes açgözlüyken korkak ol, herkes korkarken açgözlü ol.”

“Eğer yarın işimi kaybetsem ve 6 ay iş bulamasam ne olur?”, “Eğer beklenmedik bir sağlık sorunu yaşasam masrafları nasıl karşılarım?” gibi soruları kendine sor ve planının bu stres testlerine ne kadar dayanıklı olduğunu ölç. Zayıf noktalarını önceden tespit et.

Bu konu bir tabu olsa da, ailenle miras ve vasiyet gibi konuları her şey yolundayken konuşmak, gelecekte yaşanabilecek büyük anlaşmazlıkları, kırgınlıkları ve finansal kaosu önler.

Eğer enflasyonun yüksek olduğu bir dönemde, gerçekten ihtiyacın olan bir ürün için “sıfır faizli” veya “enflasyonun çok altında faizli” bir taksit imkanı bulursan, bu mantıklı olabilir. Peşin ödeyeceğin parayı taksit süresi boyunca yatırımda tutarak enflasyona karşı avantaj sağlayabilirsin. Ama bu, ileri düzey bir taktiktir ve dikkat gerektirir.

Düzenli egzersiz yapmak, sağlıklı beslenmek ve iyi uyumak, gelecekteki potansiyel sağlık masraflarını azaltan en büyük yatırımdır. Hastalık nedeniyle kaybedilecek iş günleri ve tedavi masrafları, en büyük bütçe yıkımlarından biridir.

Düğün hediyesi, bayram ziyaretleri, bir defalık ev eşyası gibi harcamaları “bütçe dışı” görme. Yılın başında, bu tür “tek seferlik” ama aslında tahmin edilebilir harcamalar için bir fon ayır.

Finansal olarak özgür olmak, sevmediğin bir işte çalışmama, toksik bir ortamdan ayrılabilme, bir haksızlığa karşı ses çıkarabilme ve ailene daha fazla zaman ayırabilme “süper gücü” demektir. Biriktirdiğin her kuruş, bu gücü artırır.

Dışarıda yemeyi en sevdiğin yemeğin tarifini internetten bul ve onu evde, orijinaline en yakın şekilde yapmayı kendine bir proje olarak belirle. Bu, hem yeni bir beceri kazandırır hem de dışarıda yeme harcamalarını azaltır.

Bir finans kitabı okumak yerine, her gün sadece 10 sayfa oku. Bir yatırım podcast’i dinlemek yerine, her gün sadece 15 dakikalık bir bölümü dinle. Büyük ve korkutucu görünen konuları küçük parçalara ayırmak, öğrenmeyi ve başlamayı kolaylaştırır.

Parayla olan tüm ilişkini bu üç temel fiil üzerine kur. Kazandığın paranın bir kısmı bugünkü sen için (harca), bir kısmı gelecekteki sen için (biriktir), bir kısmı da senin için çalışması için (çoğalt/yatırım yap) ayrılmalı. Bütçen bu üç denge üzerine kurulu mu?

Maaşını artırmak için sadece zam istemeye odaklanma. Şirketin için maliyetleri düşüren veya değeri artıran bir proje öner ve hayata geçir. “Benim sayemde şirket şu kadar kâr etti/tasarruf etti” diyebilmek, zam pazarlığında elini en çok güçlendiren şeydir.

“Bütün hisseler düşüyor, benimki de kesin düşecek” (aşırı genelleme) veya “Bu yatırımda kaybettim, ben bu işten hiç anlamıyorum” (etiketleme) gibi düşünce kalıplarını fark et. Duygusal ve mantıksız finansal kararların çoğu bu çarpıtmalardan kaynaklanır.

Zorunlu Deprem Sigortası’nı (DASK) sadece bir formalite olarak görme. Türkiye’nin bir deprem ülkesi olduğunu düşünürsek, bu poliçe, tüm varlığını bir gecede kaybetme riskine karşı en ucuz ve en akıllıca finansal korumadır. Poliçenin güncel olduğundan emin ol.

Sahip olduğun şeylerin değerini anlamak için, onların yokluğunu hayal et. “Ya arabam olmasaydı işe nasıl giderdim?”, “Ya evimdeki bu sıcak su olmasaydı?” gibi düşünceler, seni sürekli yeni şeyler istemekten alıkoyar ve şükran duygunu artırır.

Kredi kartı borcunu bir “boss fight” (bölüm sonu canavarı) olarak gör. Borcun toplamını bir sağlık barı gibi çiz ve her ödeme yaptığında bu barı biraz daha azalt. Küçük ödemelerle “canavarı” yavaş yavaş alt ettiğini görmek motive edici olabilir.

Uçak bileti alırken sabit bir tarihe odaklanmak yerine, arama motorlarının “esnek tarihler” veya “tüm ay” gibi özelliklerini kullan. Sadece birkaç gün önceye veya sonraya bilet alarak yüzlerce lira tasarruf edebilirsin.

Eğer ev sahibiysen ve imkanın varsa, kullanmadığın bir odayı güvenilir bir öğrenciye veya çalışana kiralamayı düşün. Bu, kira gelirinin bir kısmıyla kendi konut kredini veya ev masraflarını karşılamanı sağlayarak barınma maliyetini ciddi oranda düşürür.

En kötü senaryoya karşı, tüm banka hesaplarının, şifrelerinin, sigorta poliçelerinin ve önemli dijital varlıklarının listesini içeren, parola korumalı bir dosya veya kapalı bir zarf hazırla. Bu zarfın yerini sadece en güvendiğin kişiye (eşin, ailen) söyle.

Tüm bankacılık ve finans uygulamaların için farklı ve karmaşık şifreler kullan. Bunları akılda tutmak imkansız olduğu için, tüm şifrelerini güvenli bir şekilde saklayan ve tek bir ana şifre ile erişim sağlayan bir şifre yöneticisi (password manager) uygulaması kullan.

e-Devlet üzerinden sadece ikametgah belgesi alınmaz. SGK hizmet dökümünü kontrol ederek emekliliğine kaç gün kaldığını, adına açılmış dava veya icra takibi olup olmadığını, tapu bilgilerini ve vergi borçlarını düzenli olarak kontrol et.

Evine yeni bir eşya (kıyafet, elektronik vb.) girdiğinde, aynı kategoriden eski bir eşyayı elden çıkarmayı (satmak, bağışlamak) kural haline getir. Bu, eşya biriktirmenin ve yaşam alanı maliyetlerinin artmasının önüne geçer.

Sürekli “Bu akşam ne pişirsem?” diye düşünmek yerine, ailenin sevdiği, yapması kolay ve bütçe dostu 15-20 yemekten oluşan bir “usta liste” oluştur. Haftalık yemek planını ve market alışverişini sadece bu liste üzerinden yaparak karar yorgunluğunu ve israfı önlersin.

Gelirin arttıkça harcamalarının da farkında olmadan artması tuzağına düşme. Aldığın her zammın veya ek gelirin en az ‘sini “görmezden gel” ve doğrudan yatırıma aktar. Sanki o parayı hiç kazanmamışsın gibi yaşamaya devam et.

500 TL’lik bir ayakkabı mı almak istiyorsun? Saatlik ücretinin ne kadar olduğunu hesapla. Eğer saatin 50 TL ise, o ayakkabı için “10 saatlik” hayatını verdiğini anla. Bu dönüşüm, harcamanın gerçek bedelini daha net gösterir.

Bir uygulamanın veya servisin ücretsiz deneme sürümüne kaydolduğunda, hemen telefonunun takvimine deneme süresinin bitiminden 2 gün öncesine bir hatırlatıcı ekle. “Beğenmezsem iptal et” diyerek unuttuğun yüzlerce liralık abonelik tuzağından kurtul.

Damlayan bir musluk, gevşeyen bir vida veya basit bir montaj için sürekli usta çağırmak yerine, temel bir alet seti edin ve internetten nasıl yapılacağını öğren. Bu beceri, ömür boyu sana yüzlerce lira kazandırabilir.

Eğer uzaktan çalışabiliyorsan, İstanbul gibi pahalı bir şehirde kazanıp, yaşam maliyetlerinin daha düşük olduğu bir Ege kasabasında yaşayarak aradaki farkı birikime dönüştürebilirsin. Bu, geliri artırmadan tasarruf oranını fırlatmanın en etkili yollarından biridir.

İş görüşmesinde veya terfi konuşmasında sadece maaşa odaklanma. Şirketin senin eğitim bütçeni karşılaması, daha fazla tatil günü vermesi, uzaktan çalışma esnekliği sağlaması veya özel sağlık sigortanı kapsamlı hale getirmesi gibi yan haklar, en az maaş zammı kadar değerli olabilir.

Zengin olmak, yüksek bir gelire sahip olmaktır (doktor, avukat). Servetli olmak ise, sen uyurken bile sana para kazandıran varlıklara (hisse senedi, gayrimenkul, telif hakkı) sahip olmaktır. Amacın sadece maaşını artırmak değil, kazandığın parayla “servet” inşa etmek olmalı.

Parayı bir amaç olarak değil, zamanını geri satın almanı sağlayan bir araç olarak gör. “Bu harcamayı yapmak yerine, bu parayı yatırıma yönlendirsem, gelecekte kaç saat daha az çalışmamı sağlar?” diye düşün. Bu bakış açısı, gereksiz harcamaları anlamsızlaştırır.

Sürekli daha fazlasını istemek bir tuzaktır. Otur ve dürüstçe “Benim için ‘yeterli’ olan nedir?” diye sor. Hangi noktada kendini güvende, mutlu ve özgür hissedeceksin? Bu rakamı belirlemek, seni anlamsız bir zenginlik yarışından kurtarır ve gerçek hedeflerine odaklanmanı sağlar.

Ayda bir gün, bilinçli olarak “fakir” bir gün geçir. Sadece en temel gıdaları tüket, toplu taşıma kullan, hiçbir ekstra harcama yapma. Bu, hem sahip olduklarının değerini anlamanı sağlar hem de zor zamanlar için psikolojik dayanıklılığını artırır.

Kendini bir şirket gibi düşün ve bir yönetim kurulu oluştur. Finans konusunda güvendiğin bir akıl hocası, kariyerin için bir mentor, manevi sağlığın için bir dost… Önemli kararlar almadan önce bu “kurul” üyelerine danışarak daha bütünsel ve akıllıca kararlar alabilirsin.

Arkadaşlarınla geleneksel altın günü yapmak yerine, her ay belirli bir miktar parayı bir araya getirip ortaklaşa belirlediğiniz bir yatırım aracına (örneğin bir borsa yatırım fonu – ETF) yatırım yapın. Hem birlikte öğrenir hem de birikim disiplini kazanırsınız.

Tek bir alanda dünyanın en iyisi olmak yerine, birbiriyle ilişkili 3-4 alanda “çok iyi” olmayı hedefle. Örneğin, iyi bir yazılımcıysan, üzerine biraz “pazarlama” ve “sunum becerisi” ekleyerek kendini vazgeçilmez ve çok daha değerli hale getirebilirsin.

Aklında bir ek iş fikri varsa, hemen bir web sitesi kurup ürün geliştirmeye başlama. Önce, basit bir sosyal medya gönderisi veya bir anket ile “Böyle bir ürün/hizmet olsa para verir miydiniz?” diye sorarak piyasayı test et. Talep yoksa, boşa zaman ve para harcamamış olursun.

Bir hedefe ulaşmak için kendine “caydırıcı bir ceza” koy. Örneğin, bir arkadaşına 500 TL emanet et ve “Eğer 6 ay içinde kredi kartı borcumu kapatmazsam bu para senin olur” de. Sosyal baskı ve kaybetme korkusu, iradenin yetmediği yerde en güçlü motivasyon kaynağın olabilir. Buna “Commitment Device” (Bağlılık Aracı) denir.

Bütçe yapmaktan nefret mi ediyorsun? O zaman yapma. Bunun yerine, maaşın yattığı gün tüm birikim, yatırım ve borç ödemelerini otomatik olarak transfer et. Geriye kalan paranın tamamı senindir ve nereye harcadığını takip etmeden, suçluluk duymadan gönlünce kullanabilirsin. Önce hedeflerini aradan çıkar, kalanıyla yaşa.

“Financial Independence, Retire Early” (Finansal Bağımsızlık, Erken Emeklilik) hareketinin temel bir metriği vardır. Yıllık temel yaşam giderlerini hesapla ve bu rakamı 25 ile çarp. Ulaştığın rakam, teorik olarak yatırım getirileriyle hayatının sonuna kadar çalışmadan yaşayabileceğin “finansal bağımsızlık” sayındır. Bu, sana somut ve uzun vadeli bir hedef verir.

Acil durum fonunun tamamını vadesiz hesapta tutmak yerine, bir kısmını (örneğin yarısını) kolayca nakde çevrilebilir ama enflasyon karşısında daha az ezilen kısa vadeli bir para piyasası fonunda veya günlük faiz işleten bir mevduat hesabında tutmayı değerlendir.

Kendine bir ödül vermek istediğinde (örneğin yeni bir kıyafet), o ödülü hemen almak yerine bir hafta veya bir ay sonraya ertele. Bu süre zarfında, o ödüle ulaşmak için küçük bir finansal hedefi tamamlamaya çalış. Bu, hem sabrı öğretir hem de ödülü daha anlamlı kılar.

Sosyal medyada sürekli lüks ve harcama odaklı içerikler tüketen hesapları takipten çık. Bunun yerine, sana ilham veren, tasarruf ve yatırım odaklı, sade bir yaşamı teşvik eden hesapları takip et. Tükettiğin bilgi, harcama alışkanlıklarını doğrudan etkiler.

Bölgendeki bir çiftlikle doğrudan anlaşarak, haftalık veya aylık sebze-meyve kutusu aboneliği almayı düşün. Bu sistemler genellikle aracıyı ortadan kaldırdığı için süpermarketlerden daha taze ve uygun fiyatlı ürünler sunar.