Bir inşaatın projesine aykırı yapıldığını (kaçak kat, fazladan balkon vb.) ve bunu denetlemesi gereken Yapı Denetim Firması’nın duruma göz yumduğunu fark ederseniz, durumu hem belediyeye hem de Çevre, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’na bildirin. Yapı denetim firmasının lisansının iptaline kadar gidebilecek bir süreç başlatabilirsiniz.
Kritik bir kamu görevine (bakan yardımcısı, genel müdür, kurul üyesi) atanan bir kişinin, o göreve liyakatinin olup olmadığını anlamak için geçmişini araştırın. Mezun olduğu okulu, daha önceki görev yerlerini, varsa akademik çalışmalarını ve uzmanlık alanını internetten araştırın. Atamanın siyasi mi yoksa liyakate dayalı mı olduğu konusunda bir fikir edinin.
Seçim zamanı yayınlanan anketlerin kimin tarafından finanse edildiğini, hangi anket şirketi tarafından yapıldığını, örneklem büyüklüğünü (kaç kişiye sorulduğunu), anketin yapıldığı tarih aralığını ve hata payını sorgulayın. Bu bilgileri açıklamayan anketler, genellikle kamuoyunu manipüle etme amaçlıdır.
Avrupa Konseyi’ne bağlı bu kongre, Türkiye’deki yerel yönetimlerin özerkliğini, seçimlerin demokratikliğini ve kayyum atamaları gibi konuları düzenli olarak denetler ve raporlar yayınlar. Bu raporları okuyarak, belediyeler üzerindeki siyasi baskı ve merkeziyetçilik eğilimleri hakkında uluslararası bir bakış açısı edinebilir ve bunu yerel tartışmalarda kullanabilirsiniz.
Evinizde çöpleri cam, plastik, kağıt olarak ayırıyor olsanız bile, belediyenin bunları ayrı ayrı toplayıp toplamadığını denetleyin. Çöp kamyonlarının tüm atıkları aynı anda topladığını görürseniz, fotoğrafla belgeleyerek belediyeye “Geri dönüşüm sisteminiz neden çalışmıyor? Kaynaklar neden israf ediliyor?” diye sorun.
DPT kapatılmış olsa da, Türkiye’nin geçmişteki “Beş Yıllık Kalkınma Planları” Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığı arşivlerinde mevcuttur. Bu planları okuyarak, ülkenin sanayiden tarıma, eğitimden sağlığa uzun vadeli hedeflerinin zaman içinde nasıl değiştiğini, hangi hedeflere ulaşılıp hangilerinden vazgeçildiğini görerek, günümüz politikalarını tarihsel bir bağlama oturtabilirsiniz.
Muhalif görüşleriyle bilinen bir gazetecinin basın kartının “güvenlik” gibi soyut gerekçelerle iptal edildiğini öğrendiğinizde, Bilgi Edinme yoluyla İletişim Başkanlığı’na “Son bir yılda kaç gazetecinin basın kartı iptal edilmiştir? İptal gerekçelerinin dağılımı nedir?” gibi istatistiki bilgiler sorarak, bu uygulamanın basını sindirme aracına dönüşüp dönüşmediğini sorgulayın.
Toplumsal nitelikli bir davayı takip ederken, sadece “sanık suçlu mu, değil mi?” diye değil, “adil yargılanma hakkı ihlal ediliyor mu?” diye izleyin. Sanığın avukat seçme hakkı, savunma için yeterli süre ve imkana sahip olması, mahkemenin tarafsız ve bağımsız olması gibi unsurları Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 6. maddesi ışığında değerlendirin.
Kamu kurumları, kendi içlerinde yolsuzluğu ve usulsüzlüğü önlemek, kaynakları verimli kullanmak için bir “İç Kontrol Sistemi” kurmak ve bir “Eylem Planı” hazırlamak zorundadır. Belediyenizin Strateji Geliştirme Müdürlüğü’nden bu planı isteyerek, kurumun kendi kendine denetim mekanizmalarının kağıt üzerinde mi kaldığını yoksa gerçekten işleyip işlemediğini kontrol edin.
Evinize yakın, sizin için önemli olan bir kamu malını seçin. Örneğin “Atatürk Parkı Gönüllü Denetçisi” olun. Her ay düzenli olarak parka gidin, eksiklikleri (kırık bank, çalışmayan çeşme, kirli tuvalet), olumlu gelişmeleri fotoğraflayın ve kısa bir raporla sosyal medyada veya bir blogda “Atatürk Parkı Aylık Durum Raporu” başlığıyla yayınlayın. Bu sahiplenme,…
Desteklediğiniz veya eleştirdiğiniz bir siyasi partinin web sitesinden tüzüğünü indirin. Tüzükte, liderin (genel başkanın) nasıl seçildiğini, milletvekili adaylarının nasıl belirlendiğini (ön seçim var mı?), disiplin kurallarını ve üyelerin haklarını inceleyin. Bir partinin, ülkeye vaat ettiği demokrasiyi önce kendi içinde uygulayıp uygulamadığını tüzüğüne bakarak anlayabilirsiniz.
Bir kamu görevlisinin, iş yaptığı bir müteahhitten pahalı bir hediye kabul ettiğini veya masrafları o şirketçe karşılanan bir yurt dışı gezisine katıldığını öğrendiyseniz, durumu Kamu Görevlileri Etik Kurulu’na bildirebilirsiniz. Kurul, olayın “çıkar çatışması” ve “etik davranış ilkelerine aykırılık” olup olmadığını inceler.
Belediyelerin veya diğer kamu kurumlarının personeline yönelik düzenlediği “motivasyon”, “liderlik”, “kişisel gelişim” gibi seminerlerin içeriğini, hangi firmalardan hizmet alındığını ve bu hizmetlere ne kadar ödendiğini Bilgi Edinme yoluyla sorun. Bu tür harcamaların kamuya gerçek bir fayda sağlayıp sağlamadığını, israfa yol açıp açmadığını denetleyin.
Medyada genellikle sadece Meclis’te grubu bulunan partiler yer alır. Ancak siyasi yelpazede yer alan diğer partilerin (seçime giren veya girmeyen) programlarını, tüzüklerini ve açıklamalarını web sitelerinden takip ederek, siyasi gündeme farklı ve alternatif bakış açıları kazanın. Bu, siyasi tartışmaların ana akım medya tarafından çizilen sınırların dışına çıkmasını sağlar.
Afet toplanma alanları, ilk anda buluşulacak yerlerdir. “Geçici barınma alanları” ise afet sonrası çadır veya konteyner kurulacak daha büyük alanlardır. AFAD veya belediyenize, olası bir deprem sonrası için belirlenmiş geçici barınma alanlarının konumlarını, altyapı durumlarını (su, elektrik, kanalizasyon) ve kapasitelerini sorun. Bu alanların imara açılmasını önlemek için takipte kalın.
Tarım arazilerinin amaç dışı kullanımına (sanayi tesisi, konut yapımı vb.) izin veren merci “Toprak Koruma Kurulu”dur. Valilik bünyesindeki bu kurulların kararları kamuya açıktır. Verimli bir tarım arazisinin imara açılması kararını öğrendiğinizde, Ziraat Mühendisleri Odası veya TEMA Vakfı gibi kuruluşlarla iletişime geçerek karara karşı dava açılması için destek isteyebilirsiniz.
Üyesi olduğunuz sendikanın, topladığı aidatları üyelerinin hakları için mi yoksa belirli bir siyasi görüşün propagandasını yapmak için mi kullandığını sorgulayın. Sendikanın genel kurul toplantılarına katılın, mali raporları isteyin ve sendika yönetiminin, üyelerin genel siyasi eğiliminden uzaklaşarak hareket etmesine karşı çıkın.
Mahallenizde tespit ettiğiniz bir kaçak yapıya dair belediyeye defalarca dilekçe vermenize rağmen, belediye 3194 sayılı İmar Kanunu’nda belirtilen yıkım ve para cezası gibi işlemleri kasıtlı olarak yapmıyorsa, sorumlu belediye yetkilileri (örn: imar müdürü, belediye başkanı) hakkında “görevi ihmal” veya “görevi kötüye kullanma” suçlamasıyla Cumhuriyet Savcılığı’na suç duyurusunda bulunabilirsiniz.
Bir siyasetçinin konuşmasını dinlerken, kullandığı argümanlara odaklanın. “Adam karalama”, “korkuluk mantığı”, “aceleci genelleme” gibi mantık safsatalarını (hatalı akıl yürütme biçimleri) öğrenin. Safsata.com gibi kaynaklardan bu tür hataları öğrenebilirsiniz. Bir siyasetçinin argüman yerine safsata kullandığını fark ettiğinizde, bunu sosyal medyada “Burada mantık hatası var” diyerek ifşa edin.
Elinizde bulunan eski fotoğraflar, mektuplar, tapular, okul diplomaları gibi belgeler, şehrinizin sosyal ve siyasi tarihine ışık tutar. Bu belgeleri, belediyelerin veya üniversitelerin bünyesindeki “Kent Arşivi” ve “Sözlü Tarih” merkezlerine bağışlayarak veya dijital kopyalarını paylaşarak, şehrin kolektif hafızasının siyasetçiler tarafından yeniden yazılmasına karşı bir güvence oluşturun.
Hukukun en temel ilkelerinden biri, kanunların geriye yürümezliğidir. Yani, yeni çıkan bir kanun, yürürlüğe girmeden önceki olaylara uygulanarak sizin kazanılmış bir hakkınızı elinizden alamaz. Aleyhinize olan bir kanun değişikliği geçmişe yönelik uygulanmaya çalışılırsa, bu duruma “kazanılmış hak” ve “hukuk güvenliği” ilkelerini öne sürerek itiraz edebilir veya dava açabilirsiniz.
Çevresel Gürültünün Değerlendirilmesi ve Yönetimi Yönetmeliği’ne göre, büyük belediyeler “stratejik gürültü haritaları” hazırlamak zorundadır. Bu haritalar, şehirdeki anayolların, sanayi bölgelerinin ve eğlence mekanlarının yarattığı gürültü seviyelerini gösterir. Bu haritayı belediyeden talep ederek, yaşadığınız bölgenin gürültü kirliliği seviyesini ve belediyenin bu konuda aldığı önlemleri denetleyebilirsiniz.
Paris Anlaşması çerçevesinde birçok büyükşehir belediyesi “İklim Değişikliği Eylem Planı” hazırlamak zorundadır. Belediyenizin böyle bir planı olup olmadığını, varsa hedeflerini (karbon salınımını azaltma, yenilenebilir enerji kullanımı, su tasarrufu vb.) sorun. Planın hedeflerine ulaşılıp ulaşılmadığını yıllık faaliyet raporlarından takip edin.
Milyonluk bir altyapı ihalesini alan şirketin daha önce benzer bir iş yapıp yapmadığını merak ediyorsanız, EKAP üzerinden ihalenin “yeterlilik bilgileri tablosu”nu inceleyin. Şirketin ihaleye girmek için sunduğu “iş bitirme belgesi”nin hangi işe ait olduğunu görebilir, o işin kalitesini ayrıca araştırarak firmanın liyakatini sorgulayabilirsiniz.
RTÜK, kanallara ceza keserken “tarafsızlık, haberde doğruluk, insan onuruna saygı” gibi ilkelere atıf yapar. TRT gibi kamu yayıncılarının veya iktidara yakın kanalların bu ilkeleri ihlal ettiğini düşündüğünüzde, durumu örneklerle RTÜK’e şikayet edin. Eğer RTÜK bu kanallara ceza vermiyorsa, “çifte standart” uyguladığını belgeleriyle ortaya koyarak kurumun kendisini kamuoyu vicdanında sorgulatın.
Bir soruşturma dosyasında “gizlilik kararı” (kısıtlılık kararı), dosyadaki delillerin şüpheli avukatları dışında kimseyle paylaşılmaması demektir. Ancak bu karar, olayın kendisi hakkında bilgi almanızı engellemez. Bilgi Edinme yoluyla, “X olayı ile ilgili bir soruşturma başlatılmış mıdır? Soruşturma hangi savcılık numarası üzerinden yürütülmektedir?” gibi dosyanın içeriğine girmeyen, varlığına ilişkin sorular sorabilirsiniz.
Devlet bir alanı kamulaştırırken “kamu yararı” gerekçesi sunmak zorundadır. Ancak bu gerekçe bazen özel bir şirkete veya kişiye fayda sağlamak için kullanılabilir. Kamulaştırma kararının tebliğinden sonra İdare Mahkemesi’nde, işlemin “amaç” unsuru yönünden hukuka aykırı olduğu, gerçekte kamu yararı taşımadığı iddiasıyla iptal davası açabilirsiniz.
Okul yönetimine veya ilçe milli eğitim müdürlüğüne, okulunuzdaki toplam öğretmen sayısını, bunların kaçının kadrolu, kaçının sözleşmeli ve kaçının “ücretli öğretmen” olduğunu sorun. Yüksek ücretli öğretmen oranı, eğitimde sürekliliğin ve kalitenin düşük olduğunun bir göstergesidir. Bu veriyi, Milli Eğitim Bakanlığı’na kadro talebinde bulunmak için kullanın.
Belediyenizin yurt dışındaki “kardeş şehirleri” ile ne gibi somut projeler yürüttüğünü, bu ilişki kapsamında yapılan karşılıklı ziyaretlerin maliyetini ve şehre ne gibi kültürel veya ekonomik bir katkı sağladığını sorun. Bu ilişkilerin, bazı yöneticiler için ücretsiz yurt dışı gezisi aracına dönüşmesini engelleyin.
Güncel siyasi tartışmaların derinliğini anlamak için Google Akademik, DergiPark veya üniversitelerin veri tabanlarından faydalanın. Tartıştığınız konuyla ilgili (örn: “yargı bağımsızlığı Türkiye”, “eğitimde özelleştirme”) anahtar kelimelerle arama yaparak, konunun uzmanı akademisyenlerin yazdığı, veriye dayalı ve tarafsız analizlere ulaşın.
Futbol, basketbol gibi popüler branşların yanı sıra diğer spor federasyonları da kamu kaynakları kullanır ve seçimle yönetilir. İlgilendiğiniz bir federasyonun genel kurullarına (delege olarak) katılabilir, harcama raporlarını inceleyebilir ve liyakatsiz yönetimlere karşı oy kullanarak veya durumu Gençlik ve Spor Bakanlığı’na bildirerek denetim yapabilirsiniz.
Okullar, 4 yıllık stratejik planlar hazırlamak zorundadır. Bu planlar hazırlanırken yapılan “paydaş analizi” toplantılarına (veli, öğretmen, öğrenci) katılın. Okulun misyonu, vizyonu, güçlü ve zayıf yönleri tartışılırken söz alarak, eğitim kalitesinin artırılması, fiziksel şartların iyileştirilmesi veya sosyal faaliyetlerin çoğaltılması yönünde fikirlerinizi plan metnine dahil ettirin.
“Bütçe”, yıl başında yapılan bir tahmindir. “Kesin Hesap” ise yıl sonunda paranın *gerçekte* nerelere harcandığını gösteren belgedir. Belediyenizin web sitesinden veya Strateji Geliştirme Müdürlüğü’nden bir önceki yıla ait “Kesin Hesap Cetvelleri”ni isteyin. Tahmin edilenle gerçekleşen arasındaki farkları bularak, bütçe disiplinini ve sapmaların nedenlerini sorgulayın.
Yerel veya ulusal bir gazetecinin, yaptığı bir haber yüzünden tehdit edildiğini, gözaltına alındığını veya baskı gördüğünü öğrendiğinizde, durumu Uluslararası Basın Enstitüsü (IPI), Gazetecileri Koruma Komitesi (CPJ) gibi uluslararası örgütlere İngilizce bir e-posta ile bildirin. Bu örgütlerin yayınlayacağı raporlar ve kınamalar, gazeteciler üzerinde koruyucu bir kalkan oluşturabilir.
Merkez Bankası, faiz kararlarını aldığı Para Politikası Kurulu toplantılarından bir süre sonra, toplantının özetini ve tartışmalarını içeren tutanakları web sitesinde yayınlar. Bu tutanakları okuyarak, faiz kararının hangi gerekçelerle (enflasyon beklentisi, küresel koşullar vb.) alındığını, üyeler arasında farklı görüşler olup olmadığını birinci ağızdan öğrenebilirsiniz.
Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü’nün (TKGM) “Parsel Sorgu” mobil uygulamasını telefonunuza indirin. Şüphe duyduğunuz bir kamu arazisi veya inşaatın yanına gittiğinizde, uygulama üzerinden konumunuzu belirleyerek o parselin kime ait olduğunu (Hazine, Belediye, şahıs, şirket vb.), alanını ve niteliğini saniyeler içinde görebilirsiniz.
Belediye meclisleri, her yıl kendi içlerinden bir “Denetim Komisyonu” seçer. Bu komisyon, belediyenin bir önceki yılki gelir ve giderlerini denetleyerek meclise bir rapor sunmak zorundadır. Bu raporlar kamuya açıktır. Belediyenizin Yazı İşleri Müdürlüğü’nden bu raporun bir kopyasını talep ederek, belediyenin kendi iç denetiminin ne kadar etkili olduğunu görün.
Üniversitelerin meteoroloji veya coğrafya bölümleriyle iletişime geçerek veya kamuya açık uydu verilerini (LandSat vb.) kullanarak, şehrinizin son 20 yıldaki yeşil alan miktarındaki azalmayı ve ortalama yüzey sıcaklığındaki artışı gösteren bir harita hazırlamalarını rica edin veya kendiniz hazırlayın. Bu bilimsel veriyi, “Şehirlerimiz ısınıyor, çünkü betonlaşıyor” diyerek belediye yönetimine sunun.
Bir mahkemede görülmekte olan davanızda, size uygulanan kanunun veya kanun hükmünde kararnamenin (KHK) Anayasa’ya aykırı olduğunu düşünüyorsanız, mahkemeden o kanunun iptali için Anayasa Mahkemesi’ne başvurmasını talep edebilirsiniz. Buna “itiraz yolu” veya “somut norm denetimi” denir. Mahkeme talebinizi ciddi bulursa, dosyayı AYM’ye gönderir.
Belediyeler, büyük projeler için genellikle İller Bankası’ndan (İLBANK) kredi kullanır. Bilgi Edinme yoluyla belediyenize, “Son 5 yıl içinde İller Bankası’ndan hangi projeler için ne kadar kredi kullanılmıştır ve bu kredilerin güncel borç durumu nedir?” diye sorun. Bu, belediyenin borçlanma kapasitesini ve borcunu nerelerde kullandığını gösterir.
Bir kamu kurumunun veya görevlisinin hatalı, eksik veya geç bir işlemi nedeniyle maddi zarara uğradıysanız (örn: belediyenin kazdığı çukura düşüp yaralanmak, ruhsatı geç vererek zarara uğratmak), İdare Mahkemesi’nde o kuruma karşı “tam yargı davası” açarak maddi ve manevi tazminat talep edebilirsiniz.
Hükümetlerin çıkardığı vergi ve prim borcu yapılandırmalarından (“vergi afları”) en çok hangi şirketlerin veya sektörlerin yararlandığını, ne kadar borçlarının silindiğini veya taksitlendirildiğini, Hazine ve Maliye Bakanlığı’na Bilgi Edinme yoluyla (genel ve istatistiki bilgi olarak) sorun. Bu afların sürekli hale gelmesinin adil vergi toplama üzerindeki etkisini sorgulayın.
Park, bahçe veya sokak aydınlatmalarının gereğinden fazla güçlü olduğunu, yanlış açıyla gökyüzünü aydınlattığını ve enerji israfına yol açtığını düşünüyorsanız, bu durumu “ışık kirliliği” olarak tanımlayın. Fotoğraflarıyla birlikte belediyenize ve CİMER’e başvurarak, hem enerji tasarrufu hem de doğal yaşamın korunması için aydınlatmaların standartlara uygun hale getirilmesini talep edin.
Türkiye’de sistematik hale geldiğini düşündüğünüz bir hak ihlali (örn: keyfi tutuklamalar, barınma hakkı ihlali, gıda güvensizliği) varsa, o konuyla ilgili BM Özel Raportörü’ne doğrudan e-posta ile bilgi notu ve kanıt gönderebilirsiniz. BM İnsan Hakları Yüksek Komiserliği (OHCHR) web sitesinde tüm raportörlerin iletişim bilgileri ve görev alanları mevcuttur. Bu, konuyu uluslararası…
Bazı siyasi partiler veya siyasetçiler, yurt dışında (özellikle Almanya, Hollanda, Belçika gibi ülkelerde) dernek veya vakıf kurabilir. O ülkenin kamuya açık dernek ve vakıf sicillerini online olarak araştırarak, bu yapıların yöneticilerini, amaçlarını ve deklare ettikleri faaliyetleri inceleyin. Bu, yurt dışındaki para ve lobi trafiğini anlamak için bir ipucu olabilir.
Birçok belediye, web sitesinde “Kent Rehberi” veya “Coğrafi Bilgi Sistemi (CBS)” portalları sunar. Bu interaktif haritalar üzerinden kendi parselinizin üzerine tıklayarak, imar durumunu (konut, ticari, yeşil alan), kat iznini, yola terk olup olmadığını ve komşu parsellerin durumunu en ince detayına kadar görebilirsiniz. Bu, imar müdürlüğüne gitmeden ön bilgi almanın en…
Koruma altındaki bir alan (Sultanahmet, Kapadokya, Efes vb.) UNESCO Dünya Mirası listesindeyse, burada yapılacak her türlü ciddi proje öncesi UNESCO’ya rapor sunulması zorunludur. Projenin tarihi dokuya zarar vereceğini düşünüyorsanız, durumu kanıtlarıyla birlikte doğrudan UNESCO Türkiye Milli Komisyonu’na ve UNESCO’nun Paris’teki Dünya Mirası Merkezi’ne bir mektupla bildirin. Uluslararası baskı, projeleri durdurabilir.
Her ay düzenli olarak satın aldığınız 30 temel ürünün (ekmek, peynir, yumurta, makarna, deterjan, ulaşım vb.) fiyatlarını bir deftere veya Excel tablosuna kaydedin. Ay sonunda kendi kişisel veya ailenizin aylık enflasyon oranını hesaplayın. Bu somut veriyi “İşte gerçek enflasyon!” diyerek sosyal medyada paylaşabilir, TÜİK’in açıkladığı oranlarla karşılaştırarak kamuoyunda bir farkındalık…
Sayıştay bir rapor yayınladıktan sonra, o raporun gereğinin yapılması kurumun kendi sorumluluğundadır. Bilgi Edinme yoluyla ilgili belediyeye veya bakanlığa, “[Rapor Numarası]’nolu Sayıştay raporundaki bulgularla ilgili hangi idari soruşturmaların başlatıldığını, sorumlular hakkında suç duyurusunda bulunulup bulunulmadığını ve alınan önlemlerin neler olduğunu” sorun. Bu, raporun unutulmasını engeller.
Anayasa Mahkemesi, Yargıtay ve Danıştay gibi yüksek mahkemelerin, toplumu yakından ilgilendiren davalarda verdiği kararların tam metinlerini ve özellikle “gerekçeli karar” kısımlarını kendi web sitelerinden okuyun. Bir kararın hangi hukuki ve felsefi temellere dayandığını anlamak, siyasi tartışmaların ötesinde yargının işleyişini kavramanıza yardımcı olur.
